Η πραγματικότητα είναι μία, αλλά οι ερμηνείες της πολλές. Ή, αλλιώς, η πραγματικότητα είναι μία, εμφανίζεται όμως στον καθένα διαφορετικά. Εξηγούμαι.
Οι άνθρωποι σκέφτονται. Σωστά ή λάθος, πάντως σκέφτονται. Με την έννοια ότι σκέφτομαι σημαίνει παράγω ιδέες. Μία ιδέα οδηγεί σε μια άλλη κι αυτή σε μια άλλη κι έτσι φτιάχνεται μια αλυσίδα ιδεών που είναι οι συλλογισμοί μας, οι ιδέες μας για τα πράγματα. Το πρόβλημα είναι ότι η τάξη των ιδεών δεν ταυτίζεται απαραίτητα με την τάξη των πραγμάτων, μάλλον το αντίθετο. Γιατί η σκέψη είναι άπειρη, η γλώσσα παντοδύναμη, μπορεί να φτιάξει ιδέες για το κάθε τι. Και οι ιδέες φτιάχνουν πραγματικότητες. Άρα, πόσες πραγματικότητες υπάρχουν.
Με άλλα λόγια, ο καθένας είναι ελεύθερος να σκεφτεί όπως νομίζει. Το πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι ταυτίζονται με τις ιδέες τους, φανατίζονται, γίνονται εμπαθείς, υπερόπτες, προσπαθούν να τις επιβάλουν. Νομίζουν ότι αυτές είναι αληθείς, αδιαπραγμάτευτες. Μπορεί να είναι, ίσως και όχι. Αν δεν είναι κάποια στιγμή αυτό θα φανεί, η πραγματικότητα θα υπερισχύσει.
Στην πολιτική έχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα. Η σκέψη, πόσο μάλλον η πολιτική σκέψη, οφείλει να είναι διαλεκτική, να οδηγεί κάπου, να προτείνει λύσεις. Σκέφτομαι σημαίνει παράγω, όχι αναπαράγω ιδέες. Δεν είναι λίγες οι φορές που σκεφτόμαστε εκ των προτέρων, με ιδέες έτοιμες, παλιές, που τις έχουμε πιστέψει, μας βολεύουν. Λεπτομέρεια; Η πραγματικότητα είναι σύνθετη, πολυδιάστατη, δυσερμήνευτη, έχει μια δυναμική και συνεχώς εξελίσσεται. Εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα ενός πλέγματος αιτιών που την παράγουν. Η πολιτική σκέψη δεν μπορεί παρά να είναι κι αυτή δυναμική, να εξετάζει και να επανερμηνεύει, να ψάχνει τις αιτίες, να συνδιαλέγεται.
Συχνά κάνουμε ένα λάθος, μια αντιστροφή, λογικό σφάλμα: λαμβάνουμε τα αποτελέσματα ως αιτίες. Ξεκινάμε λάθος. Κι η πρώτη ιδέα είναι οπωσδήποτε καθοριστική για την αλληλουχία που θα προκύψει. Για παράδειγμα: Έστω ότι το μνημόνιο είναι υπαίτιο των δεινών μας κι ότι υπάρχει σχέδιο εξόντωσης της κοινωνίας. Από την πρώτη στη δεύτερη ιδέα η απόσταση είναι μικρή, κι από εκεί και πέρα εύκολα ξεδιπλώνεται ο συλλογισμός και ένας ολόκληρος τρόπος σκέψης ερμηνείας της πραγματικότητας που θα καθορίσει τη στάση μας, τις διεκδικήσεις μας, τη δράση μας.
Από το πώς θα σκεφτούμε εξαρτάται το πώς θα ζήσουμε, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Όποια κι αν είναι η πεποίθησή μας, είναι αποπροσανατολιστικό να πιστεύουμε ότι κατέχουμε την αλήθεια. Δείχνει έλλειψη ήθους ή γνώσης ή και τα δύο. Γνώμες εκφέρουμε, ερμηνείες· όχι αλήθειες. Όσο μεγαλύτερη βεβαιότητα και έπαρση εκφράζουν οι άνθρωποι, τόσο πιο πολύ πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Είμαστε πεπερασμένοι, χρειαζόμαστε το άλλο για να συνδιαλλαγούμε, η αλαζονεία είναι κακός οιωνός. Αν δεν είμαστε ανοιχτοί κινδυνεύουμε εν αγνοία μας να παγιδευτούμε σε μια δική μας πραγματικότητα.
