Εφημερίδα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 26/04/2020

Όλες οι κρίσεις στην ιστορία, όπως αυτή η μεγάλη υγειονομική των ημερών μας, προκαλούν ρωγμές στο οικοδόμημα. Μικρές ή μεγάλες, όπως οι ελαφρές ή ισχυρές σεισμικές δονήσεις.

Τώρα που η πραγματικότητα μοιάζει να αφομοιώνεται και ο εντυπωσιασμός και ο φόβος των πρώτων ημερών να υποχωρεί, γίνονται στον απόηχο της δόνησης ευδιάκριτες οι ρωγμές και αισθητό το ψυχρό ρεύμα που μέσα τους διέρχεται.

Ρωγμές στην πεποίθηση της εδραιωμένης παντοδυναμίας. Η πίστη στην επιστήμη και την τεχνική  έθρεψε τη φαντασία του απρόσβλητου και την αυτοπεποίθηση του άτρωτου. Η ρωγμή γίνεται όριο. Και επαναφέρει και την επιστήμη σε αυτό που η ίδια τόσο καλά γνωρίζει. Στο κάθε φορά όριό της. Από το οποίο ξεκινάει τη νέα αναζήτηση και τη νέα αναμέτρηση.

Ρωγμές στα αυτονόητα. Ο πολυπρόσωπος κόσμος των αυτονοήτων έχει κλονιστεί. Το δεδομένο και απλό, δεν είναι ούτε δεδομένο, ούτε απλό. Από την ελευθερία μετακίνησης, μέχρι την κατά βούληση απόλαυση του διαθέσιμου ελεύθερου χρόνου. Το αιφνίδιο της ανατροπής είναι μια διαγραφή της μηχανικής επανάληψης. Η ανάμνηση θα εμποδίσει την επιστροφή της.

Ρωγμές στο ύφος επιβολής. Οι νέες συνθήκες καλούν σε μια νέα σχέση Κυβέρνησης και πολιτών. Το γνωστό ύφος κατεξουσίασης απορρίπτεται αυτόματα. Το πρόβλημα ξεπερνάει τις δυνατότητες της παραδοσιακής διαχείρισης. Ένας νέος τρόπος  κερδίζει έδαφος και κάνει τα σταθερά βήματά του εκεί που άνοιξε η δόνηση το δρόμο.

Ρωγμές στην παλαιού τύπου ιδεολογικοποίηση. Η απειλή συγκεκριμένη, ο θάνατος ορατός. Η άμεση αντιμετώπιση προηγείται, το επείγον του θετικού αποτελέσματος αδιαμαρτύρητα επιστρατεύει ανθρώπους και πόρους. Η κοινότητα κερδίζει καταλυτικά απέναντι σε κάθε ιδεολογική ανάγνωσή της.

Ρωγμές στην ανευθυνότητα. Αν χθες διαθέταμε την πολυτέλεια μιας ανευθυνότητας, σήμερα αυτή έχει διαγραφεί. Είναι αδιάφορο αν ο φόβος έφερε την ευθύνη. Και είναι πια πολύτιμη εμπειρία για το αύριο αύτη η ρωγμή. Αν παραμείνει ανοιχτή, θα μείνει και ζωογόνα.

Ρωγμές στην τυφλή σύγκρουση. Ηχούσαν θεωρητικές στο παρελθόν οι επικρίσεις στην τυφλή πολιτική σύγκρουση. Η επίκληση ενότητας στα θεμελιώδη δεν αρκούσε. Η ένταση του προβλήματος έθεσε  χωρίς πολλά λόγια τα όρια. Τίποτα δεν έχει να προσφέρει η άγονη σύγκρουση. Η κοινότητα είναι πάνω από  επί μέρους εκφραστές της.

Ρωγμές στη μέθοδο. Στη συνολική μέθοδο ύπαρξης ενός κόσμου, που πίστεψε πολύ στον εαυτό του. Σχεδόν μεταφυσικά. Από τη θεωρητική κατανόηση, μέχρι την υλική εκδοχή του. Ο χρόνος θα δείξει, αν μετά τη δόνηση,  μετά από τόσες και τόσες ρωγμές, το σώμα της παλαιάς μεθόδου πετύχει να ανασυσταθεί, θεραπεύοντας το τραύμα. Ή νέα μέθοδος αναζητηθεί.

Μεγάλη Τρίτη, 14 Απριλίου 2020, Αθήνα

Πάμε καλά Αρθούρε!
Τα πράγματα ακολουθούν το δρόμο τους Αρθούρε. Στην Ελλάδα έχουμε άνοιξη. Μεγάλη Τρίτη σήμερα, σε λίγες μέρες ο εορτασμός του Πάσχα.
Σου έχω μιλήσει γαι τις περίκλειστες μέρες, λόγω του φονικού ιού. Οι σύγρονοι Έλληνες συμμορφώνοντια στην ανάγκη και παρακολουθούν λίγο απορημένοι, λίγο φοβισμένοι, λίγο έκπληκτοι τη σκηνή. Το θέατρο είναι σχεδόν άδειο, όπως θα έλεγες και εσύ. Αγωνιούν να βγουν στο δρόμο, αλλά κάνουν υπομονή. Θα ήταν για σένα ευκαιρία αυτό το προσωρινό εργαστήριο, για παρατήρηση και σκέψη.
Οι αντιπρόσωποι τα καταφέρονουν. Σοβαρότητα, αποτελεσματικοί χειρισμοί. Αν πρόσθεταν και λίγο νόημα στο λόγο θα είχαν τα πράγματα μια δυναμική αισιοδοξίας , που θα σε προβλημάτιζε.
Από άξιους Έλληνες επιστήμονες ακούμε καλά νέα για τη θεραπεία. Πρέπει να γνωρίζεις Αρθούρε, ότι η επιστήμη, από τότε που εσύ κατέβηκες για πάντα από τη σκηνή του ''θεάτρου'', έχει κάνει θαύματα. Σε λίγους μήνες θα διαθέτουμε εμβόλιο ή φάρμακο. Η Επιστήμη, Αρθούρε!
Κατανοώ το πικρό σου χαμόγελο, ξέρεις ότι συμμερίζομαι εκείνη την αρχική επιφύλαξή σου. Δεν θα μας λείψουν τα ζητήματα, ούτε θα απαντήσουμε στις μεγάλες αγωνίες. Η διαδρομή είναι χωρίς τέλος. Η μάχη συνεχίζεται απέναντι στη θρησκοληψία, τον δογματισμό, την άρνηση του ορθού λόγου, υπέρ της αλήθειας. Δεν φαντάζεσαι την αισιοδοξία που γεννάει αυτή η μάχη. Θυμάσαι ότι στο μέτωπο αυτό οριστικά διαφωνήσαμε.
Σε λίγες μέρες η Ανάσταση θα ανακινήσει για μια ακόμη φορά τα πάντα. Είναι λογικό, τα έχουμε πει αυτά, να ακολουθήσει η απορία του Θωμά. Υπό τη δοκιμασία της αμφιβολίας υπάρχει η πίστη.
Πάμε καλά Αρθούρε. Όσο σκάβουμε το δρόμο, το θέατρο παραμένει φωταγωγημένο απο το αναστάσιμο αίτημα της ανθρώπινης ελευθερίας.
Θα τα ξαναπούμε σύντομα.

Εφημερίδα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18/04/2020

Το βράδυ της Ανάστασης διαβάζεται ο συνταρακτικός Λόγος. Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, η ανάγνωση του Κατηχητικού Λόγου του Χρυσοστόμου, ακούγεται ως πρόσκληση ανακεφαλαίωσης. «Ει τις ευσεβής και φιλόθεος, απολαυέτω της λαμπράς πανηγύρεως..».

Πέρα από το κριτήριο με το οποίο έρχεται κανείς σε επικοινωνία με το κείμενο, δύσκολα, νομίζω, μπορεί να αρνηθεί ότι πρόκειται για κείμενο συγκλονιστικό. Όχι τόσο για την υποδειγματική ρητορική του ή την ποιητική απόδοσή του, όσο για την καταλυτική μεταφορά του μηνύματος που πετυχαίνει. Το κείμενο συμπυκνώνει, μέσα από την τέχνη του, το νόημα του γεγονότος. Με πληρότητα. Διαγράφει στερεότυπα και αμφισβητεί τρέχουσες ιεραρχήσεις.

Το κείμενο είναι μια πρόσκληση, πρόσκληση κοινωνίας στον εορτασμό. Στην ανοιχτή αυτή  πρόσκληση, κυριαρχεί στα δικά μου μάτια η πρόταση : « …δέχεται τον έσχατον καθάπερ και τον πρώτον..». Ο Χρυσόστομος υμνεί τον «έσχατο». Κάθε έσχατο. Εδώ βρίσκεται η ανατρεπτικότητα του κειμένου, σε πλήρη αντιστοιχία με το παράδοξο και το ακατάληπτο γεγονός της Ανάστασης.

Θα ακολουθήσει η «ισοπεδωτική» πρόταση «νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες …». Όλοι στο ίδιο σημείο, στην ίδια  γραμμή αφετηρίας. Δεν υπάρχουν προνομιακές θέσεις. Η διαγραφή των ιεραρχήσεων είναι καθαρή. Δεν επιδέχεται παρανοήσεων. Κάθε εξωτερικό κριτήριο αποκηρύσσεται, κάθε ευπρεπισμός αποδοκιμάζεται. Μικρή σημασία έχει η εξωτερική συμμόρφωση.

Το κάλεσμα είναι κάλεσμα σε όλους. Είναι όμως κυρίως κάλεσμα στον έσχατο. Αυτόν καλεί να μην «φοβηθεί την βραδύτητα». Αυτόν καλεί να δει τον εαυτό του με νέο τρόπο, στον «νέο κόσμο» που έρχεται, συμμέτοχο. Δεν νοούνται αποκλεισμοί, δεν υπάρχουν απαγορεύσεις.

Στη χριστιανική θεώρηση και εμπειρία ο «έσχατος» κατέχει πρώτη θέση.  Συχνά στο Ευαγγέλιο, η έννοια βρίσκει την αξία της και η λέξη επανέρχεται σταθερά. Ανάμεσά τους, ο έσχατος.  Ο Ιησούς είναι ο έσχατος.

Ο Χρυσόστομος απευθύνεται σε κάθε έσχατο και τον προσκαλεί στην ώρα της Ανάστασης και του εορτασμού της. Έχει προηγηθεί η σταύρωση και ο θάνατος σε έναν έσχατο , όπως θα έλεγαν και οι άνθρωποι  της εποχής εκείνης,  τόπο. Πέρα από την αναμνηστική εικονογράφηση εμπνευσμένων αγιογράφων, απαράγραπτοι θα παραμείνουν στην ιστορία οι συμβολισμοί. Συσταυρώνεται και συνομιλεί με τους καταδικασμένους ληστές. Μέσα στο δραματικό σκηνικό της Μεγάλης Εβδομάδας,  φωτίζονται ληστές και πόρνες.

Το μήνυμα αντι-ισχύος είναι διαπεραστικό. Η τοποθέτηση του έσχατου ανθρώπου στο κέντρο, είναι μια διαχρονικά άσβεστη αμφισβήτηση της δύναμης και της εξουσίας. Αυτά που θα ακολουθήσουν είναι διαποτισμένα από  αυτό το νόημα των γεγονότων. Δίκαια ανησυχούν οι Ρωμαίοι.

Εφημερίδα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 12/04/2020

Η λέξη εισέβαλε απροσδόκητα. Μια ζωή ανέμελη, στην τρέχουσα  ροή της, ίσως κενή, ίσως μόνο με την μηχανική μέριμνα να την ορίζει, ανατρέπεται. Ο ρυθμός αλλάζει, οι απαιτήσεις παίρνουν νέα διάσταση. Η  επανάληψη ακούει  καθαρά τον ήχο της.

Δεν πρόκειται για επιλογή πνευματικής άσκησης. Είναι αποτέλεσμα κυβερνητικών αποφάσεων που κρίνονται αναγκαίες για την προστασία του  αγαθού της υγείας και της ζωής. Η «έκπληξη»  έχει δύναμη, αντέχει και  στηρίζει τις πειθαρχημένες συμπεριφορές.

Η κοινωνία της εποχής μας δεν διαθέτει παρόμοια εμπειρία. Θεωρούσε το χώρο ελεύθερο και το χρόνο ανέλεγκτο. Διοικητικές αποφάσεις έρχονται να θέσουν τα όρια. Η απειλή της ασθένειας είναι  συλλογικός κίνδυνος. Άτομα θα ασθενήσουν, η υπόθεσή τους όμως είναι συλλογική υπόθεση. Το κοινωνικό σώμα τίθεται  σε απομόνωση.

Θα λέγαμε ότι για την απομόνωση ασθενείς μόνο, που βρέθηκαν σε αυτή την κατάσταση, μπορούν να μιλήσουν. Να μας γνωρίσουν – όσο μπορεί αυτό να γνωσθεί –  την  εμπειρία. Να μας μεταφέρουν το ανείπωτο κατά κυριολεξία βίωμα. Θα μας έλεγαν – φρονώ –  για τη διαγραφή των αποχρώσεων, την προσωρινή απώλεια της βούλησης, τη στιγμιαία παραίτηση από κάθε αντίδραση. Για την αναγκαστική προσαρμογή στον αποκλεισμένο τόπο. Στο χώρο και το χρόνο. Εδώ δεν πρόκειται για κυβερνητική απόφαση. Ακούγεται από τον ασθενή ως ιατρικά  και κοινωνικά υπαγορευμένη εντολή συρρίκνωσης του ατόμου στον ελάχιστο εαυτό του. Και αυτόν σε κίνδυνο θανάτου.

Η κατάσταση στην απομόνωση δεν είναι οριακή. Δεν υπάρχει μια γραμμή που την ορίζει. Που επιτρέπει έναν διαχωρισμό του «μετά», μια ελπίδα για την έλευσή του. Είναι για τον πάσχοντα μια κατάσταση μετέωρη, μια πραγματικότητα «μεταξύ», ένα μεταίχμιο αβέβαιο, θολό και επικίνδυνο. Η βιαιότητα της απομόνωσης γίνεται ανάμνηση μαζί με την αποθεραπεία. Και η «επιστροφή» στην κοινωνία, με το σταδιακό ρυθμό που υποχρεωτικά εμπεριέχει, αποκαθιστά την αρχική σχέση και χτίζει τη νέα επικοινωνία. Σε παράλληλο δρόμο θα κινηθούμε.

Στις κοινωνίες των πρώτων χρόνων της ανθρώπινης διαδρομής, η απομόνωση από την ομάδα είναι η πιο αυστηρή ποινή. Συμβαίνει για  την μη συμμόρφωση στους κανόνες,  την παρεκτροπή ή την κοινωνική ανυπακοή. Αντί για τη ρητή ποινή θανάτου, η απομάκρυνση από την ομάδα, η άρνηση του μέλους, η αποστέρηση της  επικοινωνίας  με  τους άλλους, η απομόνωση, ισοδυναμεί με  φρικτή καταδίκη.

Ο κοινωνικός βίος και η ατομική ύπαρξη εντός του είναι χώρος επικοινωνίας. Η ματιά, η συνομιλία, η επαφή, η σχέση είναι το θεμελιακό στοιχείο. «Προηγείται» ακόμη και της τροφής. Στον εύφορο κάμπο της συμβίωσης παράγεται κάθε μορφής πλούτου. Μπορεί να το ανακαλύψουμε μετά.